Auteursrecht
Wie cultuur- en erfgoedactiviteiten organiseert, komt vroeg of laat ongetwijfeld in contact met het auteursrecht. Het bepalen of je werken van anderen mag hergebruiken, is complexe materie. Bovendien is het vaak moeilijk om hapklare antwoorden te formuleren bij auteursrechtelijke problemen: veel zal afhangen van de concrete context.
Wat is auteursrecht?
Het auteursrecht biedt bescherming aan alle werken van ‘letterkunde en kunst’ die een concrete vorm hebben én origineel en oorspronkelijk zijn. Het werk moet als het ware dus de persoonlijke stempel van de auteur dragen waarbij de eigen inbreng terug te vinden is in het werk. Het auteursrecht geldt voor boeken, foto's, film, muziek maar ook voor grafische ontwerpen, beeldende kunst, kleding, meubels...
Het auteursrecht geeft een maker van een werk het recht om te bepalen hoe, waar en wanneer dit werk openbaar wordt gemaakt of gereproduceerd.
Wanneer is een werk auteursrechtelijk beschermd?
De bescherming op auteurswerken gebeurt automatisch. De auteur moet dus geen formaliteiten vervullen om bescherming te genieten. Een werk is beschermd vanaf het moment dat het gecreëerd wordt. Toch zijn zeker niet alle werken in hun geheel beschermd: elementen die niet origineel zijn, zullen vrij gebruikt mogen worden door anderen.
Hoe lang is auteursrecht geldig?
Het auteursrecht is niet voor eeuwig: een werk blijft beschermd tot 70 jaar na het overlijden van de auteur. Bij werken van meerdere auteurs start de 70 jaar pas na overlijden van de langstlevende auteur. De bescherming geldt dan ten voordele van de erfgenamen of rechthebbenden óf de persoon die de auteur zelf heeft aangeduid.
Wat betekent 'openbaar domein'?
70 jaar na de dood van de auteur dooft het auteursrecht uit. Dat wil zeggen dat de werken van die auteur niet langer beschermd zijn: ze komen terecht in het zogenaamde 'openbaar of publiek domein'. Concreet houdt dat in dat je de werken van de auteur vanaf dan mag kopiëren, aanpassen, voordragen, tentoonstellen, uitzenden, uitvoeren … zonder een vergoeding te moeten betalen.
Een werk kan ook tot het openbaar domein behoren wanneer de auteur zelf schriftelijk heeft verklaard dat het werk tot het publiek domein behoort, bijvoorbeeld door middel van een Publiek-Domeinverklaring. Iedereen mag het werk dan vrij hergebruiken, ook wanneer de auteur nog in leven is.
Wat zijn creative commons?
Met een Creative Commons licentie behoudt een auteur zijn rechten, maar geeft hij anderen toestemming om het werk te verspreiden, met anderen te delen en bij sommige licenties ook de mogelijkheid om het werk te bewerken. Zonder Creative Commons licentie dient telkens toestemming te worden gevraagd voor het gebruik van een werk, met zo’n licentie is voor iedereen meteen duidelijk onder welke voorwaarden het werk gebruikt mag worden zonder dat het (telkens) vragen van toestemming nodig is.
Zoekt men bijvoorbeeld een afbeelding die men gratis mag hergebruiken, dan kan men zoeken naar werk waaraan een CC-licentie is verbonden die dat toestaat, bijvoorbeeld via CC search.
Op zoek naar rechtenvrije afbeeldingen? Misschien vind je hier wat je zoekt:
- Wikimedia commons: dit platform wil zo veel mogelijk media, waaronder afbeeldingen, publiek toegankelijk maken. Hierbij plaatsen ze steeds de juiste licentie bij een beeld. Iedereen kan beelden opladen naar het platform.
- https://search.creativecommons.org/
- https://unsplash.com/
- https://www.pexels.com/nl-nl/
- https://pixabay.com/
- https://www.freeimages.com/nl
- http://openphoto.net/
- https://www.goodfreephotos.com/
Rechten klaren
Het is belangrijk dat je de rechten op werken in je archief en collectie(s) klaart wanneer je ze publiek toegankelijk wilt maken of (her)gebruiken. Het klaren van rechten betekent dat je vaststelt of er al dan niet auteursrechten rusten op een bepaald werk en de toestemming van de rechthebbende of zijn vertegenwoordiger krijgt om je archief en/of collectie(s) juridisch correct te hergebruiken.
- De IPR-checklist biedt een bondig overzicht van de stappen die je moet doorlopen om vast te stellen welke rechten er op een werk berusten en welke verdere acties je moet ondernemen.
- Nadat je de rechthebbende hebt geïdentificeerd, zul je met deze persoon of organisatie een overeenkomst moeten sluiten om de rechten te klaren. Hier vind je een aantal modelovereenkomsten voor een licentie of een overeenkomst tot vervreemding.
Meemoo, het Vlaams expertisecentrum digitaal erfgoed, stelt een handleiding voor het klaren van rechten voor cultureel erfgoed ter beschikking.
‘verweesde werken’ en ‘diligent search’
Verweesde werken zijn werken uit een ver en minder ver verleden die nog beschermd zijn door het auteursrecht, maar waarvan de rechthebbende(n) onbekend of onvindbaar zijn. De naam van een rechthebbende kan bijvoorbeeld onbekend zijn als een boek is geschreven onder pseudoniem. Een ander voorbeeld is een anonieme verzetskrant.
De Auteurswet bevat speciale regels over verweesde werken in het geval van tekstuele werken (inclusief het eventuele beeldmateriaal erin), muziek en films. Wanneer een bibliotheek, museum of archief een zorgvuldig onderzoek (diligent search) heeft verricht naar de rechthebbende van een werk maar zonder succes, dan mag men dit verweesde werk toch gebruiken. In speciale regelgeving is vastgelegd welke bronnen minimaal moeten zijn gecheckt om van een zorgvuldig onderzoek te spreken. Mocht de rechthebbende alsnog opduiken, dan heeft die recht op een billijke vergoeding. Deze regelgeving geldt niet voor losstaande foto's.
Handleiding rechten klaren van verweesde werken
Bron: Mediawijs & Koninklijke Bibliotheek
Wat betekent dit concreet?
- Kan je afbeeldingen gebruiken die je gevonden hebt via een zoekmachine (vb. google)?
- Je mag alleen een afbeelding gebruiken als je toestemming hebt van de maker voor het verspreiden, bewerken en commercieel gebruiken van de afbeelding. Als je geen toestemming hebt, mag je de foto niet gebruiken, behalve als de afbeelding zo oud is dat deze in het publieke domein valt.
- Kan je een afbeelding zonder copyrightteken zomaar gebruiken ?
- Nee. Het is een misverstand dat op afbeeldingen zonder auteursrechteninformatie geen auteursrechten zitten. Je moet eerst toestemming van de maker hebben.
- Je hebt een foto gekocht op een rommelmarkt. Mag je deze zomaar hergebruiken?
- Je mag de foto enkel gebruiken als je toestemming hebt van de fotograaf of de rechten aan jou zijn overgedragen. Het auteursrecht op een foto blijft bij de fotograaf, ook als je de foto hebt aangekocht. Fysieke eigendom betekent niet hetzelfde als intellectuele eigendom!
- Je hebt een heel oude afbeelding gevonden. Hoe weet je of deze in het publieke domein valt en je deze mag gebruiken?
- In het algemeen geldt: een werk valt in het publieke domein 70 jaar na de dood van de auteur(s). Als de maker onbekend is, valt het werk in het publieke domein 70 jaar na publicatie. In elk geval dien je ook bij deze afbeeldingen een bron te vermelden (weblink, boek, publicatie).
- Je hebt met je scanner een foto of kaft gescand. Dit is nu toch "eigen werk"?
- Nee, de rechten van wat op de afbeelding te zien is, liggen bij de originele maker en dus niet bij degene die de scanner in werking stelt. Een scan van een auteursrechtelijk beschermd werk kan in die zin worden gezien als een auteursrechtenschending.
Uitzonderingen
De wet voorziet bepaalde gevallen waarin gebruikers geen toestemming moeten vragen aan de houders van het auteursrecht om beschermde werken te reproduceren of mee te delen aan het publiek. Wanneer deze uitzonderingen van toepassing zijn, is het toegestaan om een werk te reproduceren of aan het publiek mee te delen, zonder toestemming te vragen aan de houders van de rechten op dit werk.
Meemoo, het expertisecentrum voor digitaal cultureel erfgoed in Vlaanderen en Brussel, werkt momenteel aan een publiek domeintool. Deze tool helpt je om de auteursrechtelijke status van je collectiestukken te bepalen.