Op zoek naar de Spaanse Armada in Baasrode
De Schelde ligt vol heuden en langs de oever strekken zich de torens uit van de kerk en het Hof van Peene. Zo zag Baasrode er halfweg zestiende eeuw uit door de ogen van Pieter Bruegel de Oude. Met deze pentekening in de hand, wekt de jonge historicus Bart De Bondt de geschiedenis van Baasrode weer tot leven in zijn boek ‘Baasrode, een vergeten geschiedenis’.
Dat is geen overbodige luxe, zo blijkt. Baasrode wordt vandaag in één adem genoemd met zijn scheepswerven, stoomtreincentrum en palinghandel, vooral sporen uit het industriële tijdperk. Maar wie verder terugkeert in de tijd, ziet een heel ander Baasrode voor zijn ogen ontrollen. ‘Al vanaf 821 doken de eerste vermeldingen van Baasrode op in de archieven waar ik rondsnuffelde. Baasrode was toen nog een onbekend gehucht, maar bloeide in de loop van de vijftiende eeuw uit tot een kloppend hart van het handelsverkeer langs de Schelde’, zegt Bart De Bondt.
'Baasrode was samen met Mechelen en Brussel een van de weinige havens met een rechtstreekse passagierslijn op deze stad. Dat zegt wel iets over het belang van die haven.'
Enkeltje Baasrode-Antwerpen
Baasrode was lange tijd een van de belangrijkste havens van de Nederlanden: ‘Het dorp werd een stapelplaats voor de scheepvaart op de internationale handelsmetropool Antwerpen en was samen met Mechelen en Brussel een van de weinige havens met een rechtstreekse passagierslijn op deze stad. Dat zegt wel iets over het belang van die haven.’
‘Iedereen kent de Baasroodse botter, een klein scheepstype voor de palinghandel uit de negentiende en begin twintigste eeuw, maar alles bij elkaar heeft die hooguit enkele generaties gevaren en waren er slechts een tiental in de vaart op een moment dat Baasrode 5.000 inwoners telde. Van de grote konvooischepen die in de zestiende en zeventiende eeuw het ruime sop kozen, waren er zes tegelijk op zwier. Deze oorloggschepen vervoerden de passagiers en escorteerden de talrijke goederenschepen tussen Baasrode en Antwerpen. Het waren feitelijk drijvende herbergen.’
Een detailtekening van zo’n oorlogsschip siert de cover van het boek. ‘Ik hoop dat de Baasroodse School voor Scheepsmodelbouw er ooit een kan namaken, maar zij moeten zich baseren op technische plannen en niet op tekeningen. In het stadsarchief van Brussel vond ik slechts een gedeeltelijke technische fiche van dit scheepstype.’
Spoorloos
Veel van de Baasrodenaars waren actief in de scheepvaart: ‘Alleen al in de zestiende eeuw, toen het dorp maximum achthonderd zielen telde, vond ik zowat 150 schippers terug. Dat is enorm.’ Toch bleef dat verhaal onderbelicht. ‘De meeste heemkundige kringen nemen de recente tijden onder de loep, maar de oudere geschiedenis wordt vaak over het hoofd gezien,’ zegt Bart De Bondt. ‘Toen ik mijn ontdekkingen deelde met de heemkundigen van Baasrode, vielen zij bijna van hun stoel van verbazing. Niemand had in die geschiedenis gewoeld.’
Hoe komt dat? ‘Het is niet zo evident om nog sporen terug te vinden. Archieven van kleine dorpen gaan heel makkelijk verloren. Baasrode heeft amper archiefstukken van voor 1650 en die van Dendermonde gingen in vlammen op tijdens de Eerste Wereldoorlog. Een andere mogelijke bron had het schippersambacht van Antwerpen kunnen zijn, maar ook dat archief is grotendeels vernield door een brand.’
Uiteindelijk kwam De Bondt aan zijn trekken in archieven in België, Nederland, Frankrijk en elders. Zelfs in diplomatieke papieren, onder andere in brieven aan de befaamde Engelse koningin Elisabeth I, vond hij sporen terug van het oude Baasrode. ‘Soms moet je heel ver zoeken om iets te vinden. Andere keren stoot je bijna per toeval op iets nieuws.’
Bruegel in Baasrode
Eén van de onbekende parels die Bart De Bondt van onder het stof haalde, was een pentekening van Pieter Bruegel de Oude. Tijdens de gloriejaren van Baasrode maakte hij een schets van de Baasroodse skyline, de tekening hangt vandaag in het Duitse Staatliche Museen zu Berlin.
‘In 2019, 450 jaar na Pieter Bruegels dood, werd het Bruegeljaar in het lang en in het breed gevierd. Onder meer het Pajottenland zette er zwaar op in omdat Bruegel het kerkje van Sint-Anna-Pede had afgebeeld op een van zijn doeken. Maar dat hij ook Baasrode heeft vereeuwigd, is amper bekend. De toeristische diensten wilden er zelfs niets over organiseren’, zegt Bart De Bondt.
Nochtans hangt Bruegel een waarheidsgetrouw beeld op van Baasrode anno 1556. ‘Alles wat is afgebeeld, heb ik kunnen terugvinden: hoe de herbergen heetten, wie de eigenaar was, wat de bouwgeschiedenis van de kerk was. Van elk huis weet ik wie er toen woonde. Het waren stuk voor stuk stenen gebouwen, wat erg uitzonderlijk was in die tijd. Je ziet ook de inham van de Vliet, een stroompje dat later kunstmatig werd verlegd en ondertussen is gedempt.’
De ontdekking van de pentekening zette Bart De Bondt aan het denken. Aangezien zo’n tekening meestal de voorstudie vormt van een schilderij, ging hij collecties doorploegen op zoek naar een schilderij waarop Baasrode was afgebeeld. Zo belandde hij uiteindelijk bij een doek van het Museum Mayer van den Bergh in Antwerpen. ‘Op de voorgrond zie je de vismarkt en de haven van Antwerpen, op de achtergrond die van Baasrode. Dat belichaamt de handelsrelatie tussen de twee plaatsen. Baasrode was immers ook een draaischijf voor de vishandel. In de Brusselse vismijn hadden Baasroodse vishandelaren zelfs bijzondere rechten tot in de zestiende eeuw. Het schilderij zou dateren van rond 1600 en zou waarschijnlijk van de hand zijn van Jan Brueghel de Oude, de zoon van Pieter.’
Spoorloze Willem van Oranje
De haven van Baasrode werkte als een magneet op kunstenaars, handelaars, reizigers, zwaarddansers, maar ook minder welkome gasten. Op 14 augustus 1579 vormde het dorp het decor van de Slag om Baasrode, een zwarte bladzijde tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Willem van Oranje stuurde zowat 600 troepen naar Baasrode om de dorpskom om te vormen tot een vesting tegen de militaire dreiging in de Scheldestreek.
'Wie niet op de vlucht geslagen was, werd vermoord. Baasrode werd jarenlang een spookdorp.'
‘Toen Spaansgezinden plannen hoorden waaien dat Willem van Oranje in de haven zou overnachten, besloot een Spaanse legeraanvoerder een verrassingsaanval uit te voeren. Na twee uur strijd was de versterkte dorpskom onder de voet gelopen. Honderden soldaten vonden de dood, maar Willem van Oranje wist te ontsnappen naar zijn vloot. Blijkbaar waren de Spanjaarden daar toch niet zo zeker van: zij brandden alle huizen plat in de hoop dat Willem van Oranje zich nog ergens verschuilde. Wie niet op de vlucht geslagen was, werd vermoord. Baasrode werd jarenlang een spookdorp.’
De inwonersaantallen spreken boekdelen: ‘Tussen 1572 en 1590 was drie vierde van de inwoners de dood in gejaagd of vertrokken, de grootste bevolkingsafname in het hele Land van Dendermonde. De scheepvaart droogde op en kwam pas weer op gang in 1592,’ vertelt Bart De Bondt. ‘Het moet hoogst onaangenaam geweest zijn om in die periode in de streek te wonen, want het was heel onveilig. Wie zijn huis verliet, kwam al snel roversbendes tegen aan wie losgeld betaald moest worden. Ook ronddolende wolven maakten het leven van de inwoners zuur. In 1587 werd zelfs een ‘weerwolf’ opgepakt die een Baasroods kind had willen ontvoeren.’
Spaanse Armada
Om de onveiligheid op het platteland te omzeilen, besliste Antwerpen enkele belangrijke handelspartners te bevrijden van oorlog, met name Baasrode, Mechelen en Brussel. Een keer per week voer een handelskonvooi van deze plaatsen naar Antwerpen, een hele stoet schepen met aan de kop en de staart ervan zwaarbewapende schepen van de Spaanse Armada. Passagiers moesten in die schepen plaats nemen. Eén vaart per week kon de kooplieden en reizigers echter niet bekoren. Uiteindelijk werden zes met kanonnen bewapende konvooischepen uitgerust om elk tij de vaart tussen Baasrode en Antwerpen te beveiligen.
De scheepvaart in Baasrode vond zijn tweede adem tot midden zeventiende eeuw, waarna het opnieuw ten prooi viel aan plunderende troepen. ‘De oorlogen tussen Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden gaven de Baasroodse welvaart de doodsteek. Dorpen werden in armoede gedompeld en rond 1700 verlieten de laatste konvooischepen Baasrode. De scheepswerven namen toen de fakkel over als economische motor van de gemeente.’
‘Lang voordat de industriële revolutie losbarstte in Baasrode, had de gemeente dus al een interessante geschiedenis,’ zegt De Bondt. Alleen: veel daarvan is verloren gegaan. ‘De zwaarddansers, bijvoorbeeld, een typisch Vlaams fenomeen waarbij acrobaten van allerlei slag een choreografie met zwaarden opvoerden tijdens processies en stoeten in ruil voor bekers bier. De godsdienstoorlog maakte komaf met deze te decadente volksgebruiken.’
Noord-Frankrijk aan de Schelde
Om de gouden eeuwen van Baasrode weer tastbaar te maken, reconstrueerde Bart De Bondt drie gebouwen uit die periode waarvan je vandaag nog sporen terugvindt, namelijk de kerken van Baasrode en Vlassenbroek en het Hof van Peene. Dat laatste was het optrekje van de heren van Baasrode en ontleende zijn naam aan een dorp dat 125 kilometer verderop ligt, namelijk het Noord-Franse Peene (vandaag Noordpene, nvdr).
‘De heren van Baasrode bezaten hele dorpen en eigendommen in de streek en verbleven vanaf de vijftiende eeuw in Baasrode omdat het Hof van Peene zo luxueus was. De eerstgekende heer van Baasrode heeft zijn wapenschild trouwens gegeven aan de gemeente. Aangezien hij nauw gelinkt was aan de heren van Zottegem, deelden zij hetzelfde wapenschild. Zo komt het dat zowel Zottegem als Baasrode een identiek wapenschild voeren.’
Na de Slag om Baasrode in 1579 lieten de heren het verwoeste Hof van Peene links liggen. ‘Ze lieten hun onderkomen verkommeren en begin achttiende eeuw schoot er niet veel meer van over dan een ruïne. Op de plaats waar hun optrekje stond, blinken nu twee appartementsgebouwen.’
Toch zijn niet alle sporen ervan uitgewist. In 2007 kwamen bij de sloop van een herenhuis de middeleeuwse kelders en een wenteltrap tot in de zolder aan het licht. Een gouden vondst, maar echt onverwacht was dat niet, zegt Bart De Bondt. ‘Dankzij de pentekening van Bruegel was de exacte locatie van het Hof al lang bekend.’ Vandaag is een van de torens gereconstrueerd, van de overige twee vleugels en de grote toren heeft Bart De Bondt zelf een hypothetische reconstructie gemaakt in zijn boek op basis van Bruegels schets, opgravingen en archiefstukken.
Kerktoren in plaats van dakruiter
Een pentekening in zijn boek toont dan weer hoe het uitzicht van de kerk van Vlassenbroek, een gehucht van Baasrode, door de eeuwen heen veranderde. De dakruiter waarmee het dak nu bekroond is, is maar een flauw afkooksel van de toren die er ooit stond: ‘De grote toren ging in de zestiende eeuw verloren tijdens de godsdienstoorlog en werd nooit meer heropgebouwd,’ zegt Bart De Bondt.
Ook hier niets nieuws onder zon: ‘Bij een renovatie van de kerk begin twintigste eeuw bleken de muren van het koor een meter dik te zijn. Dat kan enkel wijzen op een grote toren bovenop die zware muren uit de elfde of de twaalfde eeuw. Men dacht toen dat de kerk voortbouwde op een verdedigingstoren. Maar op twee teruggevonden tekeningen uit de zestiende eeuw is de grote kerktoren echter duidelijk afgebeeld, telkens met een extern traptorentje om de klokkenkamer te bereiken.’
Ten slotte nam Bart De Bondt ook de kerk van Baasrode onder de loep en toont hij het gebouw in zijn verschillende bouwfases. Zijn plattegronden en 3D-simulaties schetsen daarenboven een beeld van hoe het centrum van Baasrode eruit zag rond 1570. Hij stelde zelfs een landkaart op van Baasrode vlak na zijn stichting.
Daarvoor deed hij een beroep op de plaatsnamen die de Germanen gaven en vandaag nog als een verre echo klinken uit het verleden: ‘Het woord rode uit Baasrode is bijvoorbeeld afgeleid van het Germaans en duidt op een gerooide plaats binnen een bos. Zo kan je het oude landschap weer zichtbaar maken: Buggenhoutbos reikte tot aan het centrum van Baasrode, al bleef daar in 1550 niet al te veel meer van over. Bijna alle bossen werden gerooid en omgevormd tot landbouwgrond.’
Straatdorp
'In de laatste honderdvijftig jaar zijn overal nieuwe straten, fabrieken en wijken aangelegd en werd het centrum fors uitgebreid.'
‘Vanaf de middeleeuwen veranderde het landschap niet zo gek veel meer. Maar de industriële revolutie bracht daar verandering in. Tot begin twintigste eeuw was Baasrode een klein maar dichtbebouwd straatdorp tussen de Zwarte beek, de Vliet en de Schelde. Daarna werd alles verkaveld en verdwenen veel oude gebouwen. In de laatste honderdvijftig jaar zijn overal nieuwe straten, fabrieken en wijken aangelegd en werd het centrum fors uitgebreid. Heel de Scheldekant stond plots vol fabrieken, waterlopen werden dichtgegooid of verlegd en er werden talrijke spoorlijnen en twee treinstations aangelegd. In een heel korte periode is Baasrode compleet overhoop gegooid.’
Het boek ‘Baasrode, een vergeten geschiedenis’ verschijnt op 18 september 2021 en brengt de vergeten verhalen van Baasrode vanaf 821 tot het einde van de Tachtigjarige Oorlog in 1648 voor het voetlicht. ‘Het was niet mijn ambitie om een boek te schrijven dat krioelt van de voetnoten of gortdroge opsommingen van jaartallen en personen, daar ga ik zelf van over mijn nek. Ik wilde wel het vergeten verhaal brengen van het dorp en haar inwoners, de intriges, de scheepvaart en de oorlogen die hier woedden.’
Het werd een werk van lange adem: ‘Uiteindelijk heb ik er tien jaar aan gewerkt. Mijn perfectionisme verklaart ten dele de grote tijdsinvestering, maar je moet weten dat de archiefstukken her en der verspreid liggen. Alles samen heb ik zo’n 200.000 documenten gefotografeerd, honderden boeken doorbladerd en daarna alles geïnventariseerd.’ Nog voor de publicatie ervan overtreft het boek al zijn verwachtingen: ‘Ik dacht dat het vooral goed onthaald zou worden door hardcore geïnteresseerden aangezien er van die oude geschiedenis vaak niet veel zichtbare sporen meer zijn overgebleven, maar intussen hebben al 400 mensen het boek besteld.’